Nhìn vào sự nhộn nhịp của quầy bán vé, thì thị trường điện ảnh nước ta đang có vẻ thịnh vượng. Thế nhưng, con đường phát triển của phim Việt lại khá mù mờ. Ngoài những sản phẩm hài, nhảm mua vui nhất thời, phim Việt có gì trong hành trình chinh phục công chúng? Và vai trò của dư luận đối với việc nâng cao thẩm mỹ cho khán giả phim Việt ra sao? Cuộc trò chuyện với nhà văn – nhà phê bình điện ảnh Tô Hoàng ít nhiều sẽ giải đáp thắc mắc “tôi vẫn tự hỏi, nền điện ảnh dân tộc hiện nay còn sống hay đã chết? Liệu có phải đã và đang xẩy ra một cuộc xâm lăng văn hóa thông qua con đường phim ảnh không đây? Đâu rồi những trang lịch sử vàng của những bộ phim thuở phim truyện Việt Nam khai sinh…?"



PHIM VIỆT ĐANG NAO NÚNG Ở KHÂU NÀO?

@ Khi đặt bút viết bài giới thiệu hoặc đánh giá về cái hay, cái dở của một bộ phim nào, ông có ngại đụng chạm với các tác giả của bộ phim đó không?
Tô Hoàng: Tôi không bao giờ phải nghĩ tới “sự đụng độ” giữa mình và các tác giả của bộ phim. Nhớ lại đầu những năm 1990, khi ở Sài Gòn nở rộ phong trào làm phim chịu mang tên là “mì ăn liền”, mỗi ngày tôi nhận được giấy mời xem tới 3, 4 bộ phim “mới ra lò”. Tôi thẳng thắn nói với các ông chủ bỏ tiền làm phim: “Phim các bác hay, em sẽ viết bài khen liền, còn nếu phim các bác dở, em lờ đi, được chưa?”. Vì sao tôi có sự “thỏa hiệp” này? Vì tôi hiểu, người ta bỏ cả một đống tiền ra, điều đương nhiên là phải mong đồng vốn phổng phao lên, không ai mong số vốn kia quắt queo đi!”. Tôi còn nhớ rõ, dạo đó, có một nhà sản xuất phim đã nói với tôi: “Anh cứ góp chừng một phần tư vốn với tôi, khi đó ngòi bút của anh sẽ mềm mại, chuẩn xác hơn nhiều”(?! ). Và điều này, mối quan hệ tốt đẹp giữa tôi và các nhà sản xuất phim tư nhân thuở đó còn xuất phát từ một điểm cơ bản nữa: Tôi không bao giờ xin xỏ, vòi vĩnh họ đồng xu cắc bạc vì bài viết của mình!

@ Theo ông, một nhà phê bình phim, cần đến những tố chất gì?
Tô Hoàng: Người viết giới thiệu, phê bình phim phải hiểu biết rõ bản chất và những đặc thù của nghệ thuật điện ảnh nói chung; khâu “bếp núc” của việc làm phim nói riêng. Đó là điều đương nhiên. Phải có “gu” thẩm mỹ tốt. Nhưng vượt lên tất cả vẫn là phải có Tâm (tức sự khách quan, công bằng) trong việc khen chê. Không vì bất kỳ lý do gì có thể khiến những dòng viết của mình chuyệch choạc, xẹo xọ trong nhận định, đánh giá về một bộ phim, về các tác giả.
Còn một điều nữa cũng xin được nói thêm: ý kiến khen chê phim của phóng viên sâu sắc, tinh tế; nặng nhẹ ra sao cũng còn phụ thuộc vào ban biên tập tờ báo và người phụ trách trang văn nghệ của báo đó!
Bốn, năm năm đầu thập niên 1990, khi phụ trách phần giới thiệu phê bình phim trên báo Lao Động là thời kỳ tôi cảm thấy thoải mái, hăng say, có nhiều bài viết được người đọc thiện cảm nhất. Vào thời kỳ đó Lao Động là một trong vài tờ báo có lượng người đọc đông đảo, cũng là một trong số tờ báo rất có uy tín trên cả nước. Một bài viết ra lập tức tạo được dư luận và sự phản hồi rộng rãi. Phụ trách Thư ký Tòa soạn lúc đó là nhà báo giàu kinh nghiệm- Chánh Trinh. Anh thường nói với tôi: “Tôi không cần anh viết nhiều, viết năng xuất. Anh viết sao để trước dư luận khen chê phim này phim kia, người đọc báo bảo nhau, phải xem báo Lao Động viết gì về phim này thì mới ổn. Thế là đạt!”.

@ Ông đánh giá ra sao về tình hình điện ảnh nước nhà hiện nay…
Tô Hoàng: Tôi là phóng viên viết giới thiệu, phê bình phim, lại cũng tham gia công tác giảng dạy tại Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội và Đại học Sân khấu - Điện ảnh TPHCM. Điều này giúp cho tôi có may mắn được xem đi xem lại nhiều lần một bộ phim (đặc biệt là phim truyện Việt Nam). Sau năm 1986, tức là sau ngày chúng ta chấp nhận nền kinh tế thị trường và thuộc tính hàng hóa của các sản phẩm, kể cả vật chất lẫn tinh thần, có thể kể ra đây tên những bộ phim truyện theo “dòng chính thống” xuất sắc của điện ảnh nước nhà. Những bộ phim ấy đã vượt qua được căn bệnh công thức, giáo điều trong các bộ phim của thế hệ đi trước, đã là một ưu điểm. Được hưởng làn gió dân chủ, cởi mở, những bộ phim này dám nhìn thẳng hiện thực đời sống, lôi ra ánh sáng công luận những điều phải lên án, phải được xóa bỏ ngay; phản ánh được những trăn trở, nhức nhối, những khát khao đổi mới của đồng bào mình. Xét thuần túy về nghệ thuật biểu đạt, những bộ phim tôi sắp kể tên cũng đã sải một bước tiến dài so với phim ảnh của các bậc cha chú đi trước, tiếp cận được cách kể chuyện từ màn ảnh hiện đại của nền điện ảnh các nước trên thế giới. Đó là các bộ phim “Thương nhớ đồng quê” của đạo diễn Đặng Nhật Minh; “Ngã Ba Đồng Lộc” của đạo diễn Lưu Trọng Ninh, “Nước mắt Hạ Long” của đạo diễn Phi Tiến Sơn, “Rừng đen” của đạo diễn Vương Đức, “Đời cát” của đạo diễn Nguyễn Thanh Vân, “Thung lũng hoang vắng” của nữ đạo diễn Nhuệ Giang, “Sống trong sợ hãi” của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên và một vài bộ phim khác. Đồng vốn làm ra những bộ phim này có thể đến từ tiền của Nhà nước, có thể do các tác giả xoay sở ở đâu đó.
Điều đáng nói, đáng nhấn mạnh, các bộ phim vừa kể trên vẫn đi đúng dòng chủ lưu của điện ảnh “chính thống” với đích tới là bám sát đời sống, phản ánh những niềm quan tâm căn cốt của hàng triệu người xem, toàn tâm biểu hiện những điều đó bằng nghệ thuật và kỹ thuật điện ảnh hiện đại. Còn điều này: tác giả của những bộ phim kể trên trọng danh dự của bản thân, danh dự nghề nghiệp, không phải quỵ lụy trước sự sai khiến của đồng tiền mà bán tên tuổi, bán nghệ thuật…
Vâng, đáng tiếc, rất đáng tiếc rằng những thể nghiệm thành công ban đầu của thứ điện ảnh đổi mới như vậy không được vun vén, chăm tưới, bảo vệ trong cơn bão lốc của nền điện ảnh chỉ lấy đồng lợi nhuận là mục đích chủ yếu.

@ Nghe có vẻ bi quan quá chăng?
Tô Hoàng: Tôi vẫn tự hỏi, nền điện ảnh dân tộc hiện nay còn sống hay đã chết? Liệu có phải đã và đang xẩy ra một cuộc xâm lăng văn hóa thông qua con đường phim ảnh không đây? Đâu rồi những trang lịch sử vàng của những bộ phim thuở phim truyện Việt Nam khai sinh như “Chung một dòng sông”, “Con chim vành khuyên”, “Chị Tư Hậu”, “Chiến sỹ trẻ “…? Thiết tưởng câu trả lời phải là của nhiều người, nhiều ngành, nhiều giới. Xã hội Việt Nam đang đứng trước rất nhiều những vấn nạn đe dọa trực tiếp tới sinh mệnh cả dân tộc. Ô nhiễm thực phẩm và môi trường; hiểm họa của biến đổi khí hậu; nạn tham nhũng, mua quan bán chức; tình trạng suy thoái đạo đức... và bao trùm tất cả là vấn đề bảo vệ chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ. Nếu đặt mỗi người làm hoạt động điện ảnh, yêu điện ảnh trong chúng ta vào chiếc ghế của ông Thủ tướng, chắc chắn cũng đành lòng gạt chuyện phim ảnh sang một bên. Buồn, nuối tiếc những gì đã qua, đã từng nắm trong lòng bàn tay nay tuột trôi hết. Nhưng biết làm sao đây?

@ Ông có để ý rằng, bây giờ giới thiệu phim trên báo mạng chỉ giống như quảng cáo?
Tô Hoàng: Trên báo mạng, báo viết, báo hình hiện nay thỉnh thoảng tôi cũng gặp đôi bài viết giới thiệu phê bình phim sắc sảo, khách quan, có “gu” thẩm mỹ tốt. Có điều này, tôi đoán không sai, ở báo mạng, báo viết, báo hình bây giờ chắc chắn không còn những phóng viên chuyên theo dõi, chuyên viết về điện ảnh, về phim như thời kỳ chúng tôi còn làm báo. Nhiều bài viết, nhiều chính kiến của các bạn viết trẻ hôm nay cũng khiến tôi sửng sốt, ngạc nhiên. Ví như, các bạn “té nước theo mưa” phản đối, lên án đồng tiền Nhà nước bỏ ra làm phim? Chúng ta chỉ nên phê phán những bộ phim xài tiền Nhà nước mà chất lượng dở, nội dung nhắm “cúng cụ “ mà thôi. Còn với một nền điện ảnh đang chuyển đổi, vẫn sáng tác theo yêu cầu “định hướng XHCN ” thì cái “bầu sữa mẹ” kia vẫn còn hết sức cần.
Vì sao nhiều bạn viết trẻ la ó trước nhưng bộ phim như “Chơi vơi”, “Bi ơi, đừng sợ”, “Đập cánh giữa không trung”? Rằng “ bôi đen hiện thực”, rằng “làm phim chỉ nhắm dành cho người xem nước ngoài”, rằng “ phim sex” quá? Các bạn còn đang trẻ, đâu đã là ông lão X.80 như tôi?
Thực tế cuộc sống đang diễn ra quanh ta như thế nào, chúng ta đui mù hay sao mà không nhận ra? Sex à? Xem những cảnh nude hoặc khoe lưng khoe đùi kia có phục vụ cho tình tiết của bộ phim hay không, rồi hãy la làng. Còn phim dành cho người xem nước ngoài à? Phim của Trương Nghệ Mưu, Trần Khải Ca thuở ban đầu chẳng bị la ó “làm phim chỉ nhắm cho khán giả nước ngoài” đó thôi? Thậm chí có thời gian những bộ phim của hai ông này còn bị cấm chiếu tại Trung Hoa đại lục. Nhưng nếu không có phim của hai ông chiếm Giải Vàng, Giải Bạc tại các Liên hoan Phim Quốc tế, còn lâu người làm phim thế giới mới biết tới điện ảnh Trung Hoa hôm nay.
Thực trạng quy trình làm phim thương mại và đặc biệt là phim truyện nhiều tập dành cho truyền hình bây giờ đang bị đồng lời lãi bóp cổ, xiết hầu. Nếu bộ phim ví như một cành xanh thì những phép tính lời lãi ấy đã, đang vặt trụi hết lá xanh, chồi biếc. Và bộ phim chỉ còn là chiếc chổi xể te tua, khẳng khiu để quét sân. Bởi lẽ đó, còn nhìn thấy ở bộ phim nào sự tìm tòi trong cung cách thể hiện, trong diễn xuất, trong tạo hình; còn thấy sự nỗ lực của đạo diễn, quay phim, thiết kế mỹ thuật… để lý giải tất cả bằng ngôn ngữ điện ảnh, chúng ta hãy có cặp mắt tinh để nhận ra, để trân trọng, để bình giá… Và cuối nữa là để chỉ ra cái được, cái hay, góp phần nâng cao thụ cảm thẩm mỹ đang bị xuống cấp của không ít người xem.
                                         T.H