Có nhận xét nói Hồ Anh Thái "hết bài" rồi, và độc
giả đến lúc cảm thấy "no nê" kiểu Hồ Anh Thái rồi. Tôi nghĩ là không.
Mỗi cuốn sách ra sau là một câu chuyện khác, bối cảnh khác, không gian khác với
các vấn đề khác. Vẫn văn phong ấy, nhưng càng ngày càng nhuyễn hơn, tự nhiên
như không. Nhiều khi tôi tự hỏi không biết Hồ Anh Thái lấy thời gian đâu mà ôm đồm
khối lượng công việc nhiều thế, đọc của người khác nhiều thế, xem phim nghe
nhạc xem tranh xem kịch đủ cả thế. Sách ra đều đều. Khi nào cũng có bản thảo
trong máy tính ở chế độ hẹn giờ sẵn sàng đi nhà xuất bản. Cứ như thể ông trời
ưu ái cho riêng Hồ Anh Thái một ngày nhiều hơn 24 giờ.
TẢN MẠN VỀ NHÀ VĂN HỒ ANH THÁI
VĂN THÀNH LÊ
1.
Hồ Anh Thái là một trong số ít nhà văn luôn chủ động tránh chỗ
đông người. Mười năm ở cương vị Chủ tịch Hội Nhà văn Hà Nội (2000 - 2010) và
năm năm tham gia Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam (2005 - 2010) ông cũng ít
xuất hiện trước truyền thông, trừ khi là trách nhiệm công việc.
Cảm giác như Hồ Anh Thái muốn giữ khoảng trống, khoảng cách
nhất định giữa mình với người đọc. Đấy là khoảng cần thiết để chính tác phẩm
của ông "điền vào chỗ trống" ấy. Hay nói cách khác, với Hồ Anh Thái,
chia sẻ là việc của tác phẩm, không nhất thiết bản thân phải "nhiều
lời". Chính vì vậy độc giả biết tác phẩm Hồ Anh Thái nhiều hơn là biết về
con người ông.
Thảng hoặc ở bìa gấp các cuốn sách của Hồ Anh Thái, độc giả
bắt gặp vài thông tin vắn tắt, như: Hồ Anh Thái hiện đang làm công tác ngoại giao
ở nước ngoài, là Tiến sĩ nghiên cứu Phương Đông, tham gia thỉnh giảng tại một
số trường đại học ở Mỹ và Ấn Độ, có sách được dịch ra nhiều thứ tiếng. Chấm
hết. Đơn giản vậy thôi.
Nhưng mới đây, chính Hồ Anh Thái đã chủ động trình mình ra
với độc giả một cách đầy đủ trọn vẹn nhất, thông qua tác phẩm "Tự kể"
(NXB Trẻ - 2016). Ở đấy là ăm ắp không gian gia đình, dòng họ nhà văn,
gần hơn là anh chị em, con cháu nhà văn với những câu chuyện nhẹ nhàng, dung dị
mà lôi cuốn. Người đọc hình dung được hành trình từ cậu bé Hồ Anh Thái nhút
nhát, bị cha đánh đòn muốn bỏ nhà đi mà không dám, dần dần trưởng thành như thế
nào, từng ôm mộng học làm diễn viên, rồi ham mê học vẽ, tuổi thơ thấm đẫm thơ
ca hò vè của mẹ, và đắm chìm trong những trang sách ra sao, để lớn lên thành
nhà ngoại giao và hăm hở bước vào văn chương.
2.
Lần đầu tiên tôi "chạm" vào nhà văn Hồ Anh Thái là
qua tiểu thuyết "Phía sau vòm trời", rồi đến "Vẫn chưa tới mùa
đông", hai cuốn sách còn dính bùn đất, hậu quả của cơn đại hồng thủy năm
1999 ở Huế. Đọc hết thì biết cuốn trước được Hồ Anh Thái viết năm 1982, cuốn
sau viết năm 1984. Nhà văn sinh năm 1960, như vậy ông hoàn thành hai cuốn tiểu
thuyết này vào thời điểm còn rất trẻ, 22 và 24 tuổi.
Tôi đọc cả 2 cuốn tiểu thuyết này thời sinh viên. Ấn tượng
còn đọng lại là những con người trẻ, sinh viên trẻ, tếu táo, năng động, thông minh,
có thể quậy tung trời nhưng khi cần vẫn đầy lịch lãm và tự trọng, đầy hoài bão
ý chí khẳng định mình với cuộc đời. Và nhất là, lãng mạn trong tình yêu thì có
thừa.
Có lẽ bây giờ Hồ Anh Thái không muốn nhắc đến hai tiểu
thuyết này nữa. Bằng chứng là ông cho tái bản khá nhiều tác phẩm trước đây, nhưng
không thấy hai tiểu thuyết này. Xa nhất về trước được tái bản là tiểu thuyết
"Người và xe chạy dưới ánh trăng", một tiểu thuyết gây tiếng vang thời
điểm Đổi mới.
Nhà văn Lê Minh Khuê nhận xét: "Tiểu thuyết này không
những mở đầu cho sự nghiệp vững vàng của nhà văn về sau, mà nó được viết hay
ngay từ ngày đầu…". Và cũng chính tiểu thuyết viết ở tuổi 26 này đã mang
về cho Hồ Anh Thái giải thưởng văn xuôi 1986 - 1990 của Hội Nhà văn Việt Nam và
Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam.
Nếu như "Phía sau vòm trời" và "Vẫn
chưa tới mùa đông" như "khúc dạo đầu" thì đến "Cõi người
rung chuông tận thế", văn chương Hồ Anh Thái khiến tôi thật sự ấn tượng và
ám ảnh, với nhân vật nữ Mai Trừng. Có lẽ đây chính là tiểu thuyết đưa Hồ Anh
Thái tiến lên một bước cao hơn, xác lập vị trí mới và định hình phong cách Hồ
Anh Thái rõ nét nhất, chất huyền ảo, tính nghịch dị quyện trong giọng văn trào
lộng, giễu nhại, châm biếm đến tột cùng. Dù trước đó, văn phong này đã lấp lánh
thấy ở các tập truyện "Bốn lối vào nhà cười", "Tự sự 265
ngày" rồi "Mảnh vỡ của đàn ông", hay tiểu thuyết "Người đàn
bà trên đảo" và "Trong sương hồng hiện ra", kể cả tập truyện ướp
đẫm phong vị văn hóa Ấn Độ là "Tiếng thở dài qua rừng kim
tước".
3.
Một hình dung nữa, trong trí tưởng của tôi về nhà văn Hồ Anh
Thái, đấy là cách ông nhìn nhận lớp trẻ. Nhìn vào những tác phẩm của các tác giả
trẻ từng được Hồ Anh Thái giới thiệu cho Công ty sách Đông A, rồi chính ông
viết lời giới thiệu đầy trân trọng như Nguyễn Vĩnh Nguyên, Nguyễn Danh Lam,
Nguyễn Thế Hoàng Linh trước đây, hay bây giờ là tác phẩm của Hoàng Công Danh,
Hạo Nguyên,… với NXB Trẻ, rồi các bài viết về Nguyễn Ngọc Thuần, Trần Đại
Thắng, Mạc Can,… trong "Họ trở thành nhân vật của tôi" thì hiểu, phải
là người đọc, xem nhiều của tác giả trẻ lắm, đọc và trân quý sự sáng tạo của
người trẻ lắm, Hồ Anh Thái mới có thể làm được như vậy.
Rồi với Văn mới, hợp tuyển truyện ngắn hằng năm uy tín và có
thương hiệu trên văn đàn suốt mười năm, từ 2005 - 2015, do Hồ Anh Thái tuyển chọn,
cũng luôn quan tâm đến những tác giả trẻ, khuyến khích mọi thể nghiệm, tìm tòi
lối viết mới.
Tôi nhớ nhà văn Trương Anh Quốc cho tôi email của nhà văn Hồ
Anh Thái, nói tôi hãy gửi truyện cho ông. Lúc ấy Hồ Anh Thái, mặc dù đang làm
Phó Đại sứ Việt Nam tại Iran nhưng vẫn giữ chân biên tập cho trang Văn nghệ Báo
Đại biểu nhân dân, tờ nhật báo của Quốc hội. Phải rất lâu sau tôi mới dám liều
mình gửi truyện. Vô cùng nhanh, hộp thư đến của tôi báo có email ông hồi âm.
Nhà văn góp ý tận tình, cặn kẽ, truyện nào có thể in báo truyện nào chưa đạt.
Tại sao đạt tại sao lại chưa. Chỗ nào phải biên tập và biên tập ra sao. Rồi ông
hỏi han công việc, cuộc sống. Chỉ là tiếp xúc qua email, nhưng mỗi lần nhận
được email của nhà văn Hồ Anh Thái, tôi lại nhận thêm được một chút kinh nghiệm
sống và kinh nghiệm với chữ nghĩa.
"Biên tập cho nhau, đưa in cho nhau, cả người quen biết
cũ, người mới quen, hoặc người chỉ biết nhau qua mạng internet mà đến bây giờ
vẫn chưa gặp thế thì rõ ràng công việc biên tập này chẳng phụ thuộc vào việc
quen biết hay không. Làm vì thích, làm vì muốn được thưởng thức, làm vì nhu cầu
hằng ngày không thể thiếu, làm như một nghĩa vụ. Cái nghĩa vụ ấy nếu có thì nó
là một ý tưởng chập chờn mong manh hoặc tiềm ẩn đâu đó trong tâm và trong trí.
Nó nằm trong chuỗi mắt xích đáp đền tiếp nối giữa các thế hệ". Nhà văn Hồ
Anh Thái đã viết vậy trong bài "Đáp đền tiếp nối". Và thêm lần nữa
tôi hiểu, chẳng mấy người làm được như ông.
4.
Văn chương Việt đương đại, ấn tượng mạnh nhất trong tôi đó
là Ma Văn Kháng và Hồ Anh Thái. Một lão làng điêu luyện, dẻo dai tươi trẻ, không
thấy dấu hiệu của tuổi già trong từng câu chữ. Một giễu nhại biến hóa, biên độ
tưởng tượng và kỹ thuật cài cắm khó lường. Cả hai đều có sức viết khỏe ít người
sánh kịp. Còn nếu được phép tích hợp, thì chẳng hiểu sao tôi thường nghĩ đến
thứ văn mà ở đó hội tụ kiểu đối thoại sâu cay đến lạnh người của Nguyễn Huy
Thiệp, với cách dùng chữ lên bổng xuống trầm lướt thướt tính từ của Nguyễn Việt
Hà và chốt lại bằng giọng văn hài hước, trào lộng, châm biếm của Hồ Anh Thái.
Văn chương Hồ Anh Thái càng ngày càng định hình rõ điều này,
sau "Cõi người rung chuông tận thế" là "Mười lẻ một đêm",
"SBC là săn bắt chuột", "Dấu về gió xóa", "Những đứa
con rải rác trên đường"… Có nhận xét nói Hồ Anh Thái "hết bài"
rồi, và độc giả đến lúc cảm thấy "no nê" kiểu Hồ Anh Thái rồi. Tôi
nghĩ là không. Mỗi cuốn sách ra sau là một câu chuyện khác, bối cảnh khác,
không gian khác với các vấn đề khác. Vẫn văn phong ấy, nhưng càng ngày càng
nhuyễn hơn, tự nhiên như không.
Nhiều khi tôi tự hỏi không biết Hồ Anh Thái lấy thời gian
đâu mà ôm đồm khối lượng công việc nhiều thế, đọc của người khác nhiều thế, xem
phim nghe nhạc xem tranh xem kịch đủ cả thế. Sách ra đều đều. Khi nào cũng có
bản thảo trong máy tính ở chế độ hẹn giờ sẵn sàng đi nhà xuất bản. Cứ như thể
ông trời ưu ái cho riêng Hồ Anh Thái một ngày nhiều hơn 24 giờ.
5.
Cùng thời điểm ra đời với "Tự kể" là tập tiểu luận
"Lang thang trong chữ". Nếu như "Tự kể" là chuyện của ký
ức, thì "Lang thang trong chữ" là tập hợp các bài viết Hồ Anh Thái
luận về những vấn đề, hiện tượng trong cuộc sống, rồi nhà văn bàn về nghề viết
và mổ xẻ cặn kẽ từng câu - văn - bệnh - tật. Hàng loạt cách diễn đạt, kể cả văn
dịch, được Hồ Anh Thái điểm huyệt, chỉ ra, mong lập lại trật - tự - đúng cho
câu chữ. Với người làm nghề viết, tôi cho rằng "Lang thang trong chữ"
cần thiết, nên đọc, và không chỉ đọc một lần.
Khép lại "Lang thang trong chữ", tôi thầm nghĩ, có
vẻ nhà văn Hồ Anh Thái còn lang thang dài dài nữa. Lấy thước đo là nhà văn Ma
Văn Kháng, tuổi tám mươi vẫn ấn tượng ra hết sách này đến sách khác, thì chắc
rằng Hồ Anh Thái còn khiến độc giả phải ngạc nhiên và háo hức đến mệt nhoài không
biết bao nhiều lần nữa.
