Phạm Khải viết phê bình văn nghệ bằng khả năng nhạy bén của một nhà báo kết hợp với khả năng phân tích của một nhà thơ. Chính Phạm Khải đúc kết: “Trong tình hình mà báo chí thiên về thời sự, thông tấn, số tờ báo dành “đất” cho các bài viết có tính chuyên sâu không nhiều. “Đất dụng võ” đã ít mà nhuận bút lại quá hẻo, đó là một trong những nguyên nhân quan trọng khiến nhiều nhà phê bình chuyên nghiệp không chút mặn mà viết bài, nhất là khi để viết những bài có tính chuyên sâu như thế, họ phải rất lao tâm khổ tứ. Nói vậy không có nghĩa là các tác giả này buông bút. Họ vẫn viết, nhưng là viết dài hơi, để dành in ở các tạp chí chuyên ngành, hoặc sau này đưa vào sách cho nói “ra tấm ra miếng”. Các tờ nhật báo thiếu vắng những bài viết hạng này cũng là vì thế”. Do đó, đọc “Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo” chưa hẳn phô diễn được phẩm chất một “nhà phê bình chuyên nghiệp” ở Phạm Khải, nhưng không khó nhận ra anh là một nhà quan sát tận tụy và nghiêm túc!



THỜI TỐC ĐỘ BÀN VỀ TÂM LÝ SÁNG TẠO

LÊ THIẾU NHƠN

Phạm Khải vốn nổi danh thi sĩ trước khi đi làm báo. Nhắc đến anh, nhiều người vẫn thích thú với bài thơ bốn câu xinh xắn: “Kim giờ làm khổ kim giây. Em đi một bước anh quay trăm vòng. Muốn làm kim phút cho xong. E khi giáp mặt chuông lòng lại kêu” viết từ tuổi đôi mươi. Sau hai tập thơ “Cánh chuồn tuổi thơ” và “Giấc mơ ban ngày”, Phạm Khải theo đuổi lĩnh vực mới mẻ hơn: lý luận phê bình.
Ban đầu Phạm Khải viết bình thơ, dần dần chuyển sang viết bình luận văn nghệ. Cuốn sách “Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo” của Phạm Khải, được trao giải thưởng Văn học Nghệ thuật Thủ đô năm 2014, có thể xem là kết quả của một hành trình làm nghề say mê.

Phạm Khải viết phê bình văn nghệ bằng khả năng nhạy bén của một nhà báo kết hợp với khả năng phân tích của một nhà thơ. Chính Phạm Khải đúc kết: “Trong tình hình mà báo chí thiên về thời sự, thông tấn, số tờ báo dành “đất” cho các bài viết có tính chuyên sâu không nhiều. “Đất dụng võ” đã ít mà nhuận bút lại quá hẻo, đó là một trong những nguyên nhân quan trọng khiến nhiều nhà phê bình chuyên nghiệp không chút mặn mà viết bài, nhất là khi để viết những bài có tính chuyên sâu như thế, họ phải rất lao tâm khổ tứ. Nói vậy không có nghĩa là các tác giả này buông bút. Họ vẫn viết, nhưng là viết dài hơi, để dành in ở các tạp chí chuyên ngành, hoặc sau này đưa vào sách cho nói “ra tấm ra miếng”. Các tờ nhật báo thiếu vắng những bài viết hạng này cũng là vì thế”. Do đó, đọc “Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo” chưa hẳn phô diễn được phẩm chất một “nhà phê bình chuyên nghiệp” ở Phạm Khải, nhưng không khó nhận ra anh là một nhà quan sát tận tụy và nghiêm túc!

 “Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo” chỉ dày 300 trang, nhưng lại có sức gợi nhắc hầu hết các sự kiện văn nghệ quan trọng trong suốt 20 năm vừa qua. Bất kỳ chuyện lớn chuyện nhỏ nào của đời sống văn hóa cũng được Phạm Khải ghi nhận khá tỉ mỉ rồi đặt nó trong bối cảnh phát triển chung để suy ngẫm và lý giải. Vì vậy, dù viết để in báo, nhưng nhiều bài của Phạm Khải vượt qua giới hạn của trang báo để độc giả có thể đọc lại thêm nhiều lần nữa. Ví dụ, các bài bình luận “Ai vẽ được nàng Kiều?”, “Tôi kể ngày xưa chuyện Mỵ Châu”, “Từ Thơ Mới nghĩ về thơ trẻ”, “Đề tài chiến tranh: “Món nợ” dài của các nhà văn Việt Nam”, “Tái hiện lịch sử phải khoa học”, “Nhà phê bình Hoài Thanh: Nỗi oan không khó gỡ”, “Phùng Quán còn đây”, “Di cảo Lưu Quang Vũ: Những điều ký gửi”, “Nhà thơ Hoàng Trung Thông: Từ trong văn học nhìn ra”, “Thời đã qua và chuyện chưa xa”,…

Cái khó của bình luận văn nghệ là sự kiện sẽ bị trôi tuột đi, nếu tác giả không có góc nhìn riêng. Bên cạnh yếu tố phát hiện, thì người viết phải can đảm phơi bày quan điểm của mình. Bàn về giới cầm bút cuống cuồng trước đời sống mà lơ lãng giá trị thực sự của tác phẩm, Phạm Khải băn khoăn: “Càng nổi tiếng, có uy tín trong nghề, họ càng ít có cơ hội được rảnh rỗi, ít có “thời gian trống” để liếc mắt đôi chút đến sản phẩm của đồng nghiệp. Nhiều người viết, khi vào cuộc thù tạc có thể giới thiệu nhau bằng những lời lẽ rất có cánh, song thử hỏi lại, đã có lúc nào họ kiên trì đọc của nhau tới nơi tới chốn, dù chỉ là đọc hết một cuốn sách?”. Cũng như bàn về ngành xuất bản càng ngày càng bị thị trường chi phối khó kiểm soát chất lượng, Phạm Khải khảng khái: “Cùng với xu thế số lượng đầu sách được ấn hành mỗi ngày một tăng, kế hoạch xuất bản năm sau luôn cao hơn năm trước, thì số lượng các ấn bản được tung ra thị trường “chưa qua xử lý” cũng ngày một nhiều. Và việc này không thể nói không ảnh hưởng tiêu cực đến chính những người đọc sách và người viết sách!”.

Phạm Khải bình luận văn nghệ chủ yếu đáp ứng nhu cầu trước mắt của công việc làm báo. Tuy nhiên, tính kịp thời của nghề báo dường như không mấy cản trở Phạm Khải luôn khao khát nghĩ kỹ hơn, nghĩ sâu hơn về mỗi hiện tượng. Dù chưa đạt đến tầm chuyên luận về tiểu thuyết lịch sử, nhưng trong khuôn khổ bài viết hơn ngàn chữ, thì Phạm Khải vẫn bộc bạch được một vấn đề học thuật: “Ai cũng biết, tiểu thuyết lịch sử là một thể loại khó, đòi hỏi tác giả không chỉ là một nhà văn mà còn là một nhà lịch sử. Tất nhiên, nó có chỗ cho quyền nhà văn được hư cấu, song về cơ bản, nó phải tuân thủ nghiêm ngặt những nét cơ bản mà lịch sử đã ghi nhận. Ví như, những sự kiện lớn xảy ra, những mốc thời gian, những khoảng không gian…hoạt động của nhân vật đã được mặc định bởi sử sách. Không thể dễ dãi cho rằng nhà văn có quyền hư cấu để thay đổi một cách bừa bãi, tùy tiện, gây phản cảm với người đọc!”

Bình luận văn nghệ đòi hỏi sự sắc sảo phải đi liền với sự tế nhị, nếu không muốn bớt bạn thêm thù. Khen chê dẫu đúng dẫu sai cũng gây ra không ít hệ lụy. Bản lĩnh của người viết đôi khi phải chấp nhận đi giữa lằn ranh mong manh các mối quan hệ phức tạp. Phạm Khải biết cách nương theo sự rắc rối nhân tình để hướng về mục đích sáng tạo. Chẳng hạn, khi bàn về nguyên mẫu văn chương đang bị lạm dụng để… dằn vặt và bới móc đời tư lẫn nhau, Phạm Khải chọn thái độ khách quan và điềm tĩnh: “Nếu như với các nhà văn có tài năng lớn, có tâm hồn cao cả, khoáng đạt thì các nguyên mẫu chỉ là cái cớ để từ đó, họ dựng lên những biểu tượng mang tính thời đại, hoặc để ngợi ca, hoặc để cảnh báo ( về một mẫu người mà xã hội cần noi theo hoặc loại trừ) hoặc để họ gửi gắm những quan điểm nhân sinh. Thậm chí, từ nguyên mẫu ấy, họ bồi đắp xương thịt từ chính đặc điểm tính cách của mình, từ những chất liệu của tâm hồn mình để thành một nhân vật có sức lý tưởng hóa cao”.

Một nhà báo khi thực lòng tìm hiểu và phản ánh một lĩnh vực và không ngừng trau dồi, thì hoàn toàn có thể trở thành một chuyên gia uy tín. Phạm Khải đã làm một nhà quan sát có tâm có tài đối với đời sống văn nghệ trong suốt hai thập kỷ gần đây. Không hẳn bài nào bình luận văn nghệ của Phạm Khải cũng xuất sắc, nhưng chẳng ai có thể phủ nhận khả năng tung tẩy của Phạm Khải trong những bài nhận định thi ca. Ví dụ, bài “Thơ và vai trò của vần điệu”, Phạm Khải không cần tranh cãi hay phản biện với người nào, vẫn có thể đưa ra phương pháp tiếp nhận thẩm mỹ thuyết phục: “Về mặt nào đó cũng có thể xem vần điệu như là y phục của cơ thể. Điệu múa châu Âu váy cộc, điệu múa dân tộc váy dài. Y phục thay đổi theo từng thời kỳ, vừa là phù hợp với thị hiếu và thể tạng con người, vừa để thích nghi với từng công việc. Chẳng hạn, người gầy thì mặc thế nào, người béo phải mặc ra sao. Bộ nào cần mặc lúc làm lụng chân tay và bộ nào vừa hay vận khi đi ngủ. Ở đây cũng không ngoại trừ khả năng có người để thơ “đánh trần”, không ăn vận chi cả. Nhưng như thế thì phù hợp với các võ sĩ đấu vật hơn. Mà thơ thì không phải lúc nào cũng có nhiệm vụ tương tự bộ môn được gọi là thể thao kia”.

Dấu vết nghề nghiệp Phạm Khải qua cuốn sách “Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo” đã được thể hiện rất rõ. Thế nhưng, đó là kết quả của Phạm Khải ở vai trò một nhà báo trực tiếp làm công việc phóng viên và công việc tòa soạn, còn bây giờ Phạm Khải đã giữ cương vị Phó Tổng Biên tập báo Công An Nhân Dân. Lãnh đạo báo chí cần những phẩm chất và những thói quen riêng biệt, mà lắm lúc không mấy thân thiện với kỹ năng viết lách mỗi ngày. Một tay cầm bút một tay giữ ghế, không hề đơn giản. Không ít nhà báo khi quan lộ hanh thông, sẵn sàng buông bút để dùng cả hai tay giữ ghế cho chắc! Phạm Khải chắc chắn biết cách cân nhắc thiệt hơn! Đời sống văn nghệ nếu vắng đi một tác giả bình luận tâm huyết như Phạm Khải, thì cũng thật đáng tiếc!

                                               Sài Gòn, 6-2015