Từ cuộc đời thăng trầm lỗi lạc của mình, danh nhân Nguyễn Trãi viết một
câu thơ đầy trắc ẩn: “Hoa thường hay héo, cỏ thường tươi”. Cái đúc kết mang
chút ngậm ngùi nhân thế của tác giả “Bình Ngô đại cáo” nhiều thế kỷ qua vẫn an
ủi bao nhiêu chuyện chìm nổi thị phi, và khi vận vào đời sống văn hóa nước nhà
năm 2012 lại càng thấy thấm thía. Trong
bối cảnh kinh tế chưa có dấu hiệu phục hồi tích cực, thì mọi lĩnh vực đều có
những lời lẽ phân bua nghe chừng hữu lý cho sự manh mún và rời rạc. Văn hóa
cũng bị chi phối bởi tài chính, nhưng sự hụt hẫng thẩm mỹ hoặc sự bấn loạn giá
trị không thể đổ lỗi cho sự túng thiếu áo cơm. Quá trình hội nhập đặt ra nhiều
thách thức, mà bức tranh văn hóa đã thấy nhuốm màu ái ngại và âu lo...
HOA THƯỜNG HAY HÉO, CỎ THƯỜNG TƯƠI
TUY HÒA
Văn hóa thập niên thứ hai của thế kỷ 21 mang yếu tố tương
tác cộng đồng. Văn hóa đại chúng được hình thành bởi đám đông và bị quyết định
bởi đám đông. Truyền hình và internet không thể thoái thác sứ mệnh dẫn dắt thị
hiếu công chúng. Thế nhưng, những chương
trình tương tác xuất hiện nhan nhản trên màn ảnh nhỏ chỉ cổ suý cho giới trẻ
hát ca nhảy múa như "Vietnam Idol", "Giọng hát Việt",
"Bước nhảy Hoàn Vũ", "Cặp đôi hoàn hảo", "Thử thách
cùng bước nhảy"... Đáng nghĩ hơn, những trò chơi kích cầu "từ vô danh
trở thành người hùng" ấy có phải do chúng ta sáng tạo ra đâu, chúng ta mua
bản quyền, chúng ta bắt chước thiên hạ và dĩ nhiên bộc lộ sự lúng túng của
những kẻ nghiệp dư ở cả ban giám khảo lẫn thí sinh.
Không hẳn cực
đoan cũng không hề bi quan, nhưng thử hỏi vì sao những chương trình tung hô
thần tượng được Việt hoá một cách ồn ào
kia sau vài phút giây hoan hỉ thì lập tức những ai biết băn khoăn cho tương lai
phải chột dạ? Những game show ăn khách nhất thế giới đầu xuất phát từ những
nước phát triển, đặc biệt là Mỹ. Những nhà truyền hình Mỹ đâu phải thiếu đắn đo
khi theo đuổi những giá trị ảo như vậy?
Có hai nguyên nhân để truyền hình Mỹ sáng tạo ra những tiết mục thư giãn
và được khán giả hưởng ứng. Thứ nhất, nước Mỹ đã công nghiệp hoá toàn bộ qui
trình sản xuất và cần làm giảm sức ép từ sự ngột ngạt của nhịp sống hiện đại.
Thứ hai, những kiến thức về hướng nghiệp và kỹ năng sống đã được trang bị đầy
đủ cho thanh niên. Khi đặt vào bối cảnh Việt Nam, cả hai yếu tố này đều không
thể so sánh, khán giả Việt Nam phần lớn vẫn còn căn cốt nông dân, thanh niên
Việt Nam chơi vơi trước ngưỡng cửa cuộc đời mà ngay cả luật giao thông cũng nắm
bắt mơ hồ. Cho nên, nhắm mắt chạy theo giá trị Mỹ để phủ sóng truyền hình Việt
Nam là một điều cần cân nhắc một cách nghiêm túc hơn. Không thể đặt lợi ích của
một nhóm người nào đó lên vị trí độc tôn. Biên bản thoả thuận phát sóng các
chương trình giải trí mua bản quyền nước ngoài, không thể chỉ là cam kết giữa
đài truyền hình và các công ty tổ chức sự kiện hoặc đơn vị quảng cáo, mà phải
tính thêm vào cái được cái mất của cả cộng đồng. Mặt khác, những kênh truyền
hình được xây dựng bằng tiền đóng thuế của người dân không thể dễ dãi ưu tiên
"giờ vàng" cho những chương trình giải trí nửa Tây nửa ta. Không ai
cấm cản, những muốn phát sóng hãy đưa lên những kênh đã được xã hội hoá. Bởi
lẽ, những kênh truyền hình nhiều người xem và nhiều người kỳ vọng đang từng
ngày động viên sức sống Việt và tinh thần Việt như VTV1, VTV3 của Đài truyền
hình VN hoặc HTV7, HTV9 của Đài truyền hình TPHCM nếu tiếp tục hào hứng với hí
trường lộng lẫy son phấn và nức nở hò reo ấy sẽ đồng nghĩa với thái độ xem
thường tiền đóng thuế của người dân!
Đặc trưng của văn
hoá đại chúng là kiến thiết thần tượng một cách nhanh chóng. Thần tượng được
suy tôn từ đám đông và thần tượng quay lại chi phối đám đông. Càng đẩy nhanh
tốc độ phủ sóng thần tượng càng tạo ra hiệu ứng hả hê và màu sắc lâm ly. Dăm ba
bạn trẻ oà khóc khi trông thấy thần tượng sau cả đêm chen lấn chờ đón hoặc kinh
khủng hơn là có bạn trẻ manh động... hôn cái ghế thần tượng vừa ngồi, đều là
những tình huống đã được lập trình sẵn của màn kịch mùi mẫn chứng minh sức mạnh
thần tượng đối với cảm xúc công chúng. Những nhà nghiên cứu xã hội Việt Nam
dường như vẫn thờ ơ trước hiện tượng này mà chưa có những điều tra và những
đánh giá thấu đáo. Ở đây cần nhìn nhận thần tượng dưới hai góc độ: thần tượng
thanh danh và thần tượng động cơ.
Bất kỳ người nổi
tiếng ở ngành nghề nào cũng trở thành thần tượng thanh danh trong mắt giới trẻ,
nhưng chỉ là rung động chốc lát. Giới trẻ lấy thước đo vật chất để tìm đến thần
tượng động cơ. Trong thời đại lên ngôi của đồng tiền, không có người lỗi lạc
nào có hoàn cảnh nghèo túng mà được giới trẻ lấy làm thần tượng. Giới trẻ cuồng
mộ thần tượng để mong muốn mãnh liệt có được cuộc sống sung túc như họ, hoặc
lấy cuộc sống giàu sang của họ mà mơ ước âm thầm cho riêng mình. Hiện nay,
doanh nhân là đối tượng dễ bước lên vị trí thần tượng nhất, nhưng phía sau hai
chữ "đại gia" của chúng ta có quá nhiều ẩn số. Tuy những đại gia được
gọi là tỷ phú ở Việt Nam rất nhiều, nhưng vẫn chưa có ai dám công khai viết
sách hoặc kể lại trên truyền thông rằng bản thân đã làm giàu bằng cách nào,
kiếm được hàng triệu USD bằng cách nào. Do tồn tại không ít góc khuất, nên đội
ngũ đại gia nước ta vẫn chưa chiếm lĩnh được thứ hạng cao trên nấc thang thần
tượng.
Nếu những nhà
khoa học hoặc những vị tiến sĩ ở Việt Nam có những bằng sáng chế đẳng cấp quốc
tế và có thu nhập hàng trăm triệu mỗi năm từ thành quả sáng tạo của họ, thì còn
lâu các ca sĩ thị trường mới được làm thần tượng ngất ngưởng. Hãy phản biện để
làm sáng tỏ vấn đề, nếu Đàm Vĩnh Hưng hay Mỹ Tâm đi hát bằng xe đạp thì có ai
thần tượng không? Chắc chắn không! Trí khôn của người Việt Nam đã bước qua cơn
ngái ngủ từ lâu lắm rồi. Sự thực dụng được huy động triệt để trong cuộc tìm
kiếm thần tượng. Vì sao một nghệ sĩ dương cầm tài ba hoặc một nghệ sĩ thổi sáo
cự phách ít được thần tượng? Rất đơn giản, vì họ thu nhập thấp! Giới trẻ hâm mộ
ca sĩ ngôi sao, vì ngoài hào quang trên sân khấu, họ có xe hơi đắt tiền, họ có
biệt thự lộng lẫy.
Vòng xoáy danh
lợi từng ngày từng giờ đẩy đời sống văn hoá Việt Nam vào hoàn cảnh dở khóc dở
cười. Phải có tiền tỷ mới mong nổi tiếng trong giới show biz. Nếu không có tiền
to thì đành chơi.. thủ đoạn nhỏ. Để đánh động dư luận, nghệ sĩ tìm cách gây
sốc. Hạ sách là... lộ hàng, nam lộ hàng kiểu nam, nữ lộ hàng kiểu nữ, vô tình
thì tuột áo trên sàn diễn, cố tình thì khoả thân nhân danh bảo vệ môi trường,
không rõ vô hình hay cố tình thì... gửi nhầm ảnh nóng đến các trang báo mạng.
Thượng sách là úp mở những chuyện nửa hư nửa thực, không phải ngẫu nhiên trước
khi bấm máy bộ phim mới thì đạo diễn A bỗng dưng mất trộm, không phải ngẫu
nhiên trước khi phát hành album mới thì ca sĩ C bị tố cáo phụ tình hoặc dính
nghi án đánh ghen. Tuy nhiên, những chiêu trò kia chỉ dành cho nghệ sĩ ít tiền,
còn nghệ sĩ đã có chút ít của cải thì phải khoe khoang. Đầu tiên là khoe phương
tiện, nếu người mẫu T khoe xe Audi giá 4 tỷ thì ca sĩ P khoe xe Mercedec giá 6 tỷ, nếu ca sĩ M khoe
căn hộ siêu cấp thì diễn viên D phải khoe du thuyền siêu đẳng. Tiếp đến là
khoe... mối quan hệ. Chẳng lẽ ngôi sao
lại thân thiết với anh sinh viên ốm yếu hoặc bà bán chuối chiên bần hàn! Nếu
diễn viên điện ảnh L khoe có mẹ nuôi triệu phú ở Hồng Kong, thì ca sĩ V cũng
đăng đàn khoe có anh nuôi triệu phú ở Canada. Tóm lại, tất cả các loại cha nuôi
lẫn chị nuôi đều được trưng dụng như những kim bài lấp lánh!
Khi cuộc khoe
khoang giàu sang lất át cuộc phô diễn tài năng, thì chất lượng nghệ thuật tiếp
tục trượt dài. Cứ nhìn vào những bài hát đang ăn khách được tải về làm nhạc
chuông thì rõ ràng thôi. Sự ngây ngô này được thay thế bằng sự ngớ ngẩn khác.
Trước đây lảnh lót "anh chàng đẹp trai ngồi trong quán uống ly cà phê,
thấy một cô bé thật xinh bước qua thật nhanh" thì hôm nay rên rỉ:
"Bạc trắng như vôi tình đời, màu đen cho cuộc tình hồng". Trước đây
ngao ngán "con gái bây giờ quá thờ ơ, con gái bây giờ hay giả vờ" thì
hôm nay sỗ sàng "Anh ghét em xa hoa, ghét em sống sa đọa, ghét em tính chảnh chọe, một tâm hồn nhỏ
bé".
Muốn bớt cỏ dại,
chỉ có cách chăm chút hoa thơm. Nguyên lý ấy khi nào được thực hiện thì chưa
biết, nhưng các loại giải thưởng và danh hiệu đang ngày càng khiến những nghệ
sĩ tâm huyến ngao ngán. Thật đáng giật mình, khi tại một cuộc hội thảo, nhiều
nghệ sĩ đau đớn kêu ca phải mất hàng chục năm để làm hồ sơ xin phong tặng Nghệ
sĩ Ưu tú mà vài nhà quản lý văn hoá tham dự vẫn dửng dưng không phản ứng gì, cứ
như "chuyện thường ngày ở huyện"! Tất cả chỉ tại ông Nguyễn Trãi viết
"hoa thường hay héo, cỏ thường tươi" mà người Việt thế kỷ 21 ngẫm
nghĩ thêm đau lòng!
Sài Gòn, xuân 2013
